Her halkın hikayesi mutfakta pişer

Sevil Atasoy'un Labirent adlı kitabı, adli tıbbı, biz fanilerin idrak edebileceği bir forma sokarak, Türkiye ve dünyadan cinayet, intihar ve örgütlü suç hikayeleriyle örnekleyerek anlatıyordu. O kitaptan unutamadığım bir malumat, bir insanın diş minesi analiz edilerek, onun doğup büyüdüğü, varsa göç ettiği coğrafyalara dair ipuçları elde edilebileceğiydi. Çünkü, yıllar boyu yiyip içtiklerimizin kalıntıları diş minemizde birikiyordu. Bütünlüğünü kaybetse bile bir beden, tek bir diş parçası ihtiva ediyorsa, maktulün kimliği belirlenebiliyordu.
(Sevil Atasoy'un adli tıp uzmanlığını politik duruşuna kurban etmesi ihtimalinin ortaya çıktığı şu olaydan sonra kendisine ihtiyatla yaklaşıyorum, o da ayrı bir
konu: http://www.radikal.com.tr/turkiye/prof_sevil_atasoy_pinar_selekin_patlamayla_neden_iliskilendirildigini_bilmiyorum-1039385)

Bu sersemletici ve aydınlatıcı bilgi, geleneklere, ahlaka, inanca, etnik kültüre bağlı yeme-içme alışkanlıklarımızın, sofra kültürümüzün, yaşadığımız iklimin/coğrafyanın bize sunduğu yiyeceklerin ve bunların yemeğe dönüştürülmesinin kişisel hikayemizin önemli bir parçasını da oluşturduğunu hatırlattı bana.

Aradan uzun zaman geçti. Mutfağa, yemek kültürüne, sofra adabına duyduğum ilgiyi hiç kaybetmedim. Saha çalışması yaparken, makale yazarken masaların üstüne, yer sofralarına hep ısrarlı bir bakış attım. Tez yazdırırken öğrencilerin önüne sürdüm tabakları. Annemin tencerede soğan kavururken söylediği "Sarı kurdelem, sarı" türküsünü, anneannemin yere yaydığı bir örtüye yerleştirdiği tepside, dilini hafif dışarı çıkararak ve sağa sola laf yetiştirerek sardığı sarmaları, annemin has arkadaşı olan ve çok genç ölen Hasibe Teyze'nin evinin arka bahçesinde eski anıları yad ederek yediğimiz bulgur pilavını hep hatırladım.

Geçen haftalarda, dünyanın bir başka yerinde yaşayan ve mutfağın hikayelerimizin bir parçası olduğuna inanan bir kadınla tanıştım: Anya von Bremzen.

Anya von Bremzen, nam-ı diğer Annuşka

Anya, Moskova'da büyümüş bir mutfak kültürü araştırmacısı. Piyano virtüözü olmayı hayal ederken, çeşitli tesadüflerin neticesinde yemek araştırmacısı ve yazarı oluyor.

Yetmişli yıllarda annesi ile birlikte Sovyetler Birliği'nden kaçıp ABD'ne iltica etmişler. Memleketlerindeyken Anya'nın babası onları çoktan terk etmiş. Geride büyükanne ve babalar, teyzeler, dayılar ve kuzenler bırakmışlar. Bir de kıtlık ve siyasi baskı altında anavatan...

İşte Anya von Bremzen, Çarlık döneminde başlayarak günümüze, Rusya, Sovyetler Birliği ve sonra yine Rusya ile ondan kopan ulusların hikayelerini, ağza atılan/atılamayan kotletiler, içilen/içilemeyen votkalar, sofraya konulan/konulamayan Çek kristalleri etrafında ördüğü etkileyici hikayelerle anlatıyor. Hikayelerine, Sovyet Mutfak Sanatı, Yemek ve Hasret Anıları adını vermiş. Özlem Yüksel'in okunaklı çevirisiyle harika bir anı kitabı ile karşılaşıyoruz.

Kapaktakiler Anya ve annesi Larisa

Kitabı okurken, bir yandan da bugün Rusya olarak bildiğimiz ve ondan kopan eski Sovyet Cumhuriyetleri olarak andığımız birçok ülkenin kültürüne, siyasi tarihine dair bilgi ediniyoruz. Mutfak kültürü böyle bir şey işte. Beklenmedik biçimde siyasete, ekonomiye, uluslararası ilişkilere, kültür politikasına, dine, geleneğe teyelleniyor.

Anya'nın anne ve babasının köklerine geri giderek anlattığı Rusya ve Sovyetler tarihi, bu toprakların siyasi baskılar, zulümler, çalışma kampları, etnik temizlik, kıtlıklar, yiyecek-içecek kuyrukları ve otoriteryanizmin her biçimiyle örülü, hüzünlü hafızasını canlandırıyor. Halk kitlesi açlık, baskı ve tehditlerle sindirilmişken, yönetici elitlerin sefa sürdüğü daçalar, uçsuz bucaksız Sovyet coğrafyasından akan gıda maddeleriyle bolluk yanılsaması yaratan bir mutfak kültürüne ilişkin mitik anlatılara dikkatimizi çekiyor yazar.

Sovyet gıda sanayiinin halk komseri Anastas Mikoyan'ın hazırlattığı Sovyet Mutfağı kitabının, bolluğu ve ihtişamı temsil eden açılış fotoğrafı.

Kitaptaki "Lenin Keki", "Kurşunlar ve Ekmekler", "Mısır, Komünizm, Havyar" ve "Kırık Dökük Ziyafetler" gibi başlıklar, sizi neyin beklediğini yeterince anlatıyordur sanırım.

Anya'nın kitabının bir başka ilgi çekici tarafı, bu çalışmayı ithaf ettiği annesinin anti Sovyet tavrının, mutfaktaki becerisinin ve daha da önemlisi hayal kırıklıkları, korkular ve travmalarla dolu yaşamının da hikayesi olması.

Bir korku imparatorluğunun boyalı kuşu olan Larisa, KGB'de üst düzey yönetici olan babasına, tektipleştirici Sovyet eğitim sistemine, onu küçük bir çocukla yalnız bırakan kocasına, muhbir iş arkadaşlarına rağmen iyimser, çalışkan ve cesur bir kadın. Bulduğu ilk fırsatta küçük kızını da yanına alıp ABD'ne kaçıyor ve evlere temizliğe giderek ayakta kalmaya çalışıyor.

Anya ve Larisa pirozkhi yiyorlar.

Modern yaşamın hoyrat akışı ve kuralları mutfaktaki anneleri değersizleştirmeye çalışıyor. Mutfak, ancak pazarlanabilir bir gösteri mekanı olduğunda ya da bir şefle birlikte anıldığında kıymetli. Bunun dışında, özel alana, eve ait olan, dolayısıyla değersiz, bıktırıcı bir rutin.

Anya von Bremzen'in kitabı ise diyor ki: mutfağa giren ve mutfaktan çıkan her şey, kokusuyla, dokusuyla, sesiyle ve tabii ki tadıyla bizi biz yapan hikayelerden biri. Hem kişisel tarihimizi, hem de yaşadığımız kültürün tarihini bu hikayelerle inşa edebiliriz.

Zeki Müren de bizi sevecek mi?

Derya Bengi'nin küratörlüğünü yaptığı "İşte Benim Zeki Müren" sergisi Ankara Çağdaş Sanatlar Merkezi'nde. Toplanmasına az kaldı. Bence bitmeden gidin. 29 Mayıs son.

"Yalnızların yalnızıyım, yalnızım"

Sergiyi beğendim. Çok hüzünlendim, çok keyiflendim, bazı şeylere kızdım, cık cıkladım. Bir kere sürekli Zeki Müren şarkıları çalıyordu. Sergiyi gezen herkes şarkılara eşlik ediyordu. Ben dahil, belli bir yaşın üstündekiler tabii :)

Fotoğrafların yanında, videolar, eşyalar, filmlerinden bölümlerin gösterildiği mini bir sinema salonu ve hafızalarda yer etmiş sahne kostümlerinin bir kısmı da sergileniyordu.

Gözalıcı

İnsanın uzanıveresi geliyor

Yıllar önce, Nalan Seçkin'in Bilgi Yayınevi'nden çıkan Zeki Müren biyografisini okumuştum. Fazlaca otokontrollü ve yüzeysel bir anlatı olsa da, ilgi çekiciydi. Yakın zamanlarda da Radyo Haftası, Radyo Alemi gibi dergileri ve Zeki Müren'in şöhretinin doruğunda olduğu zamanların magazinlerini tararken, Zeki Müren'le ilgili birçok malumat derledim. Bir bölümü kendi ağzından. Çok çarpıcı fotoğraflarla karşılaştım. Bunların bir kısmı bu sergide de var. Müren, radyo dergilerinin yıldızı. Çünkü, Elliler'den televizyon yaygınlaşana kadar radyo konserlerinin ve sahnelerin de yıldızı.

Hem, Seçkin'in Müren biyografisinden, hem sözünü ettiğim arşiv malzemesinden, hem de bu sergiden, Müren'in çocukluğunun ağızda kötü bir tad bırakan cinsten olduğu izlenimini edindim.

Ama burda pek tatlı. Tipi de hiç değişmemiş

Babası her gece rakı içiyor diye, anason kokusundan bile nefret etmeler, 6 yaşına kadar altına kaçırmalar...

Ama asıl ilgimi çeken şu oldu: 10 yaşına kadar ana babasıyla yatmış Zeki Müren. Bunu öğrenince hemen aklıma gelen kendi deneyimimiz oldu. Oğlum geçen yıl bazı geceler kabuslar görüp, korkuyla titreyerek yanımıza geliyor ve bizimle uyuyordu. Biz de nörolojik veya psikolojik bir sorun mu var diye, bilenlere danışıyorduk. Genelde iç ferahlatan yanıtlar alıyorduk ama uzak ahbaplardan birinin çocuk psikoloğu olan eşi, ki kendisi televizyona çok bilinen bir pedagojik içerikli program hazırlıyordu, onlu yaşlardaki bir çocuğun geceleri ana-babasının yanına yatmasının onun eşcinsel olacağına dair bir işaret olacağını iddia etti. Dikkatli olmamız konusunda uyardı bizi.

Tabii ki ilk tepkimiz, "E olabilir eşcinsel. Neye dikkat edeceğiz ki?" demek oldu. Ardından, düşündük, dedik ki, herhalde bir erkek çocuk, hayatının hiçbir döneminde güçsüz görünmeyecek, şefkate muhtaç olmayacak, "kız gibi zayıf" davranmayacak. "Erkeklik en çok erkekleri ezer" sözüne gel de inanma.

Zeki Müren'e dönecek olursak, sergi boyunca, çocukluğundan erişkinliğine uzanan köprü boyunca bu ve buna benzer imalarla sık sık karşılaşılıyor. Bunlardan biri de, sünnet olduğunda eline kına yaktırmak istemeyip, yalvar yakar oje sürdürmesi ve sünnet elbisenini bir ay boyunca üstünden çıkarmaması.

E kardeşim, bir yandan çoçuk Zeki'ye dair böyle imalarda bulunuyorsun da, yetişkin Zeki'nin cinsel kimliği niye hala tabu? Dille ikrar edilemeyen fotoğraflarla mı anlatılmaya çalışılıyor?

"Siz anlayın artık" türünden fotoğraflar

Hep bi imalar falan

Bütün serginin bence en katlanılmaz yanı, bu "dilimin ucunda ama söyleyemem" boğuntusu.

Bu memlekette Zeki Müren hep sevildi, hep kollandı, onunla gurur duyuldu, sanat güneşi oldu. İstisnai durumlar vardır elbet. Ama Bülent Ersoy, hatırı sayılır bir nefret söylemine maruz kaldı, alaya alındı. Zannımca, Bülent Ersoy'u zor durumda bırakan, biyolojik olarak da erkekliğinden kurtulmasıydı. Zeki Müren gibi, imalar, kenardan dolanmalar, tam sınırdan dönmelerle kadın olmadı. Kılık kıyafetiyle, abartılı makyajıyla, sevgilileri ve kocalarıyla arz-ı endam etti. Kendinden "benim gibi bir kadın" diye başlayan cümlelerle bahsetti. Meydan okudu. Bu yüzden cezaevine bile düştü. Yasaklı oldu.

Güçlü sesi yabana atılamayacağı için "diva" dendi ona. Güçlü karakteri ve asabiyeti de hayatta kalmasını sağladı sanırım.

Zeki Müren, çocukluğum ve gençliğim boyunca hatırladığım kadarıyla, ne zaman kadınsılığına vurgu yapılsa, geçmişinde kadınlarla yaşadığı aşk ve seks maceralarından bahsetti/bahsettirdi. Kendisinden çocuk aldıran kadınlar ve nişanlılar ortaya sürdü. Sonu gelmez bir inkar pratiğine hapsoldu. O yüzden de mutsuz oldu gibi geliyor bana: "Siz beni hep böyle bildiniz, mesut bahtiyardan şarkılar dinlediniz..."

Hem Müren, hem de Ersoy milliyetçi muhafazakar, hatta cinsiyetçi bir söyleme sık sık başvurdular. Ersoy hala başvuruyor. Ne zaman bir çıkış yapsa, muhalif bir tavır takınsa, ardından çark ediyor, dine, ahlaka referansla durumu kurtarmaya çalışıyor.

Her ikisi de vesayetçi, otoriter kurumlara destek veriyor, maddi ve manevi katkıda bulunuyorlar. Evet, şimdiki zamandan bahsediyorum. Zeki Müren sergisinde Mehmetçik Vakfı stand açmıştı. Müren'in mirasını vakfa bağışladığı belirtiliyor ve bizim de parasal destek olmamız için çağrı yapılıyordu.

Kendi kendime sinirlenirken şunu da düşünmedim değil: ne yapsaydılar? Böyle bir toplumda, akıl ve beden sağlıklarını minimum düzeyde koruyarak var kalabilmek için birtakım tavizler vermek şarttı. Ayrıca, cinsel kimlikler konusunda özgürleşmek, mutlaka düşünsel olarak da özgürleşmek, eleştirel bir zekaya sahip olmak anlamına gelmiyordu ki?

İşte o yüzden, "Zeki Müren'i seviniz" çağrısına canı gönülden uymama rağmen, belki de tanışsaydık beni ve benim gibileri sevmezdi, dedim kendi kendime.

Neyse işte, böyle böyle düşünerek, sevdiğim şarkıları Zeki Müren'le birlikte mırıldanarak sergiyi tavaf ettim.

Müren'in şu haline hiç tesadüf etmemiştim:

Esmer Zeki

Ayrıca, Ankara'da, Gençlik Parkı Yazar Gazinosu'nda çalışırken kullanmak için Ankara'dan, Gaziosmanpaşa'dan bir ev almış. Bunu öğrenmek de hoş oldu. Büyükler o günleri hep anlatırlar, o muhteşem konserleri, kadınlar matinelerini...

Zeki Müren'in dünyaca ünlü benzeri Liberace'in hayatı film yapıldıydı. Bence onun hayatı da filme yakışır. Ama tabii yine tabular, tedirginlikler, kamuoyu baskısı şu bu devreye girer. Belki bir gün, diyelim.

Kuşe kağıtlarda boğulmak...

Ablam, bugünkü blog yazısında (http://leylakdali.blogspot.com.tr/2015/05/film-meydan-okumasi-20.html) magazin tutkunu iki kardeş olduğumuzu hatırlatmış.

Magazinin iki ayağı var: ilki, popüler kültür aleminden figürler (mankenler, futbolcular, şarkıcılar, oyuncular, televizyon şöhretleri v.b.), ikincisi de sosyetikler, yani burjuva sınıfı mensupları ile o sınıfın kapısını zorlayan ilk grup, yani popüler figürlerin bir bölümü.

İkinci grup, biraz karmaşık oldu farkındayım. Şöyle izah edeyim: evlilik, iş ortaklığı, sevgililik gibi yollarla sosyete dünyasına entegre olmaya çalışan mankenler, oyuncular, şarkıcılar felan. Belki Maide Erçelebi, Şebnem Dinçgör, Yasemin Ergene isimlerine aşinasınızdır. Demet Şener ve yabancı kontenjanından İvana Sert, Chole Loughnan yakın zamanlı örnekler. Son ikisi, biraz zorlarsak, "göçün kadınlaşması" bağlamında değerlendirilebilir

Ablam ve ben, kendimi bildim bileli iki grupla da yakından ilgileniyoruz. İlk grup çantada keklik. Çünkü adı üstünde popüler figür onlar. Takibi daha kolay. Televizyonlarda, dergilerde, gazetelerde, radyolarda, sinemada, tiyatroda, konser salonunda, spor salonunda şu bu, tekrar tekrar görünüp kendilerini hatırlatıyorlar.

Ya ikinci grup? Onlar insan, daha doğrusu bizim gibi fanilerin arasına karışmadıkları için ikinci grubun takibi daha zor. Ablamla bana ikinci grup hem zorluk derecesi yüksek :) hem de daha eğlenceli görüntüler veriyorlar diye daha cazip geldi hep.

Rüküş kıyafetleri, habire değişen partnerleri, gösteriş budalalıkları falan...

Eskiden bir sürü magazin dergisi vardı. Kuşe kağıda basılıydılar, biraz pahalı oluyorlardı ama olsun. Ablamla birbirimizin elinden kapar, satır satır okur, fotoğraflara yiyecekmiş gibi bakardık.

Asıl eğlencelisi, magazin sosyetesi ile ilgili olarak birbirimizi sınava tabi tutardık: Söyle bakalım, Monik Benardate'nin aynı zamanda akrabası olan sevgilisi kim? Ceyla Gölcüklü hangi yabancı işadamıyla evliydi? Peki, o işadamının ilk karısı kimdi? Cem Özer, Esim Maraşlıoğlu'nun kaçıncı kocasıydı? Rahmi Koç'un partisinde kim kiminle pişti oldu?

Şimdi o dergiler pek kalmadı. O dergilerin hası, TV'de 7 Gong'du. Televizyonun altın çağında çıkmaya başlamıştı. Yani Yetmişler'de, eğer yanılmıyorsam tabii.

 

Hem televizyon programları hakkında yazılara, röportajlar olur, hem de hafif dozlu bir magazine yer verirdi.

Sinema, podyum, stadyum üçgeninde yaşanan maceraları ise Haftasonu Dergisi'nden takip ederdik. Bunlar, iç gıcıklayıcı fotoğrafların eşlik ettiği gönül ve yatak maceraları idi.

Daha eski bir sayı bulamadım

Nurdan Gürbilek'in yerinde teşhisiyle "vitrinde yaşadığımız" döneme, yani Seksenler'e denk düşüyordu Haftasonu'nun krallığı.

Şimdi artık magazin, tüm bir medyayı ele geçirmiş durumda. Haber dili, kullanılan görsel malzeme, metinlerin kurgusu v.b. Belki de o sebeple tematik yayıncılıkta magazin dergileri kendilerine yer bulamıyorlar.

Onun yerine, gazete eklerinde ve televizyon kanallarında arz-ı endam ediyorlar magazin figürleri.

Ben hala magazinin sıkı takipçisiyim. Başta kendim olmak üzere kimseyi kandırmaya gerek yok. Keyif aldığım ve kafamı dinlememi sağladığı için takip ediyorum magazini. Münafıklık, gıybet yapmak için de vesile oluyor.

Ama bu arada şuna da yarıyor: Ahlak anlayışının nasıl dönüştüğünü veya hiç değişmediğini; tüketim kültürünün yeni rotasını; modayı; yaşam tarzlarını ve en çok da muhafazakarlığın yeni biçimlerini takip etmeye vesile oluyor. Bir nevi sosyolojik analiz için uygun bir mecra.

Gece hayatı, seks, flört, israf, şiddet üzerine kurulu imiş gibi gösterilen ünlülerin dünyasının, yine bu özelliği nedeniyle ayıplanması, lanetlenmesi en sık karşılaştığım yayın politikası.

Cinsiyetçilik, nefret söylemi, ötekileştirme, ayrımcılık... Aklınıza ne gelirse magazine mündemiç.

Magazin haberlerini, onun bu yanını göre göre, içinden bu özelliklerini ayıklayarak takip etmeye çalışmak yıpratıcı ama herhalde, hem insanın karanlık tarafına, hem de başka bir yerde, başka bir hayat yaşama fantazisine hitap ettiğinden magazine duyulan ilgi hiç eksilmiyor.

Ne olursa okurum abi!

Geçen haftasonu Panora'daki Kipa'da geçirmem gereken bir yarım saatim vardı. Bu yarım saat benim Kipa'ya maruz kalmam şeklinde geçti diyebilirim.

Evdeki bütün tabak-çanağın kırılmasını arzu ettirecek çeşitlilikte tabak-çanak; hiç kullanılmayacağı daha baştan belli çeşitli mutfak aparatları (sarımsak soyucu, patates ve elma dilimleyici, nar soyucu gibi); annemin artık yaşlandığını düşündüğü dönemlerde giydiği coğrafya öğretmeni ceket ve etekleri  ve de her iki reyon arasında karşınıza çıkıp size bir kürdanın ucunda sucuk, krem peynir sürülmüş ekmek uzatan muhtemelen öğrenci stand görevlileri arasında geçen maceram, kitap reyonu önünde son buldu.

 

Bari biraz kitap karıştırayım da vakit geçsin, diyerek yaklaştığım reyonda yabancı yazarların best seller romanları başta olmak üzere, komplo teorileri üzerine inşa edilmiş Türkiye tarihi anlatıları (yukarıda göreceğiniz gibi "Türkiye Yanıyor"muş), resmi tarihe destek atacak sözde araştırma inceleme kitapları (bkz. "Ermeni Suçlamaları ve Gerçekler"), kişisel gelişim kitapları falan üstüme hücum ettiler.

Ben de onlardan bana mikrop bulaşacakmışçasına bir titizlenme ve kibirle kitaplara hiç ellemeden, halkımızın okuma pratiği hakkında düşünmeye başladım. Eskiden şuna inanırdım: insanlar yeter ki okusunlar, ne okurlarsa okusunlar. Çok eskiden yani. Şimdi öyle düşünmediğimi farkettim bu reyona bakarken.

İletişim çalışmalarında "eşik bekçiliği" diye bir kavram vardır. Hangi olayın, kişinin, sözün haber değeri taşıdığına karar verir eşik bekçileri. Bu da medyanın yayın politikasına göre belirlenir. Haber değeri taşımayan, söz konusu medyanın dünya kurgusu içinde yerini alamaz. Görünmez, gösterilmez. Yayın politikasının konjonktüre göre değiştiğini söylememe gerek yok. Siz zaten yaşayarak görüyorsunuz.

Kültür-sanat alanında da aynı şey söz konusu. Tiyatroların repertuarları belirlenirken, festivallere kabul edilecek ve yarışacak filmlerin sahip olmaları gereken özellikler sıralanırken birileri eşik bekçiliği yapıyor ve bazı kültür-sanat ürünlerinin izleyiciye ulaşması engelleniyor mesela.

Büyük sermayenin uhdesindeki kitabevlerinin ürün skalası de eşik bekçiliği pratiğinden nasibini alıyor. Özellikle sol içerikli yayınlar yapan, politik olarak muhalif nitelikteki yayınevlerinin, yazarların kitapları bu kitabevlerinin raflarında göze çarpmıyor. Özellikle gidip sorarsanız, ya bir kopya depodan bulunup getiriliyor ya da hiç bulunmuyor. Yukarıda sözünü ettiğim Kipa, Migros gibi hiper marketlerin kitap reyonları için de aynı şeyi söyleyebiliriz.

Hal böyle olunca, kim ne okursa okusun, yeter ki okusun dileği pek de hayırlı bir dilek olmuyor. Okuru, hakim cinsiyet rollerine hapseden, muhafazakar ideolojiyi empoze eden, vesveseli, komplo teorileri üzerine kurulu, yalan yanlış bilgiler ortaya atan ve zincirleme olarak bunları yeniden üreten bir külliyat ile köşeye sıkıştırılmakla kıyaslanınca, bilgisayarda candy crush saga ve benzeri oyunlarla oyalanmak o kadar da korkunç görünmüyor.